Η θρησκευτική και η πολιτική οργάνωση των Ελλήνων

Στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας την θρησκευτική και πολιτική ηγεσία των υπόδουλων Ελλήνων αποτελούσαν ο Πατριάρχης, οι Φαναριώτες και οι προεστοί ή δημογέροντες.

1. Η θέση και ο ρόλος του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Πατριάρχη την περίοδο της Τουρκοκατίας
Οι Οθωμανοί Τούρκοι κατήργησαν τη βυζαντινή διοίκηση στις χώρες που κατέκτησαν. Πιο ανεκτικοί φάνηκαν απέναντι στο Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, διευρύνοντας τις αρμοδιότητές του. Ο Πατριάρχης, εκτός από θρησκευτικός ηγέτης, ήταν και εκπρόσωπος του ρουμ μιλέτ, των υπόδουλων δηλαδή Ορθόδοξων Χριστιανών και λογοδοτούσε στο Σουλτάνο για τις πράξεις τους. Έτσι, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η Εκκλησία δεν είχε μόνο θρησκευτικά καθήκοντα αλλά αποφάσιζε και για ποικίλες υποθέσεις, όπως π.χ. για τις κληρονομιές. Παράλληλα, ο Πατριάρχης είχε τη δυνατότητα να ιδρύει σχολεία και να επιβάλλει ειδική φορολογία στους πιστούς.

O Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής παραχωρεί τα προνόμια του Πατριαρχείου στον Πατριάρχη Γεννάδιο Σχολάριο

Ο πρώτος μετά την Άλωση Πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος κατέστη από τον Πορθητή πολιτική κεφαλή των Ορθοδόξων Χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Γεννάδιος ανήκε σ' αυτούς που υποστήριζαν πως ανάμεσα στους δύο κατακτητές (Οθωμανός-Δυτικός) ήταν προτιμότεροι οι Οθωμανοί, καθώς μ' αυτούς δεν υφίστατο ο κίνδυνος της εκκλησιαστικής και πολιτισμικής αλλοτρίωσης. Αντίθετα, φοβόταν πως η υποταγή στη Δύση θα επέφερε ένωση με την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και σταδιακό εκλατινισμό των Ελλήνων.

Συνάντηση Πατριάρχη και Μωάμεθ
[...] Ο Μωάμεθ προσκάλεσε τον πατριάρχη για να δειπνήσουν μαζί και να συζητήσουν. Και σαν έφτασε, ο τύραννος τον δέχτηκε με μεγάλες τιμές. [...] Όταν ήρθε η ώρα να φύγει ο πατριάρχης από το παλάτι, ο Μωάμεθ του έδωσε ως δώρο το πολύτιμο δεκανίκιο (πατριαρχικό σύμβολο) και τον παρακάλεσε το δεχθεί. Και κατέβηκε μαζί του τις σκάλες μέχρι κάτω στην αυλή [...] Έδωσε μάλιστα και προνόμια εγγράφως στον πατριάρχη με την υπογραφή του, για να μην τον ενοχλήσει κανένας ή να τα αμφισβητήσει [...].

Από το Μέγα Χρονικόν του Γ. Φραντζή, στο: Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης με τη συνοδεία του, Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη

Ο Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης, Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη

Η Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης (1572-1637) ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς πατριάρχες την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Υπήρξε λάτρης των γραμμάτων και εργάστηκε εντατικά για την πνευματική άνοδο του υπόδουλου έθνους. Έτσι, επαναλειτούργησε την Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης, ίδρυσε τυπογραφείο και εξέδωσε την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στα νέα ελληνικά.
2. Η στάση των ορθόδοξων κληρικών απέναντι στην οθωμανική διοίκηση και κυριαρχία
Κάποιοι ορθόδοξοι κληρικοί αντιμετώπιζαν την τουρκική κατάκτηση ως θεραπεία σταλμένη από τον Θεό για τα σφάλματα των Βυζαντινών αυτοκρατόρων και του βυζαντινού λαού. Ωστόσο, υπήρχαν ιεράρχες, όπως ο Πατριάρχης Νεόφυτος ο Β', που είχαν επηρεασθεί από τις ευρωπαϊκές ιδέες και αμφισβητούσαν την υποταγή στους Τούρκους. Άλλα μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας πάλι, σαν το μοναχό Μάξιμο τον Γραικό που αναγνωρίσθηκε ως άγιος στη Μόσχα, καλλιέργησαν περαιτέρω σχέσεις με τη Ρωσία. Έτσι, οι Ρώσοι ταυτίστηκαν στη σκέψη των υπόδουλων Χριστιανών, με το «ξανθό γένος», που θα ελευθέρωνε την Κωνσταντινούπολη από τους απίστους.

Μάξιμος ο Γραικός

3. Η θέση και ο ρόλος των Φαναριωτών την περίοδο της Τουρκοκατίας
Οι Φαναριώτες αποτελούσαν μια άλλη ηγετική ομάδα των Ελλήνων κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Επρόκειτο για ορισμένες πλούσιες οικογένειες που ζούσαν στη συνοικία Φανάρι της Κωνσταντινούπολης, την έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Είχαν αξιόλογη μόρφωση, γνώριζαν ξένες γλώσσες και ανελάμβαναν υψηλά αξιώματα στην οθωμανική διοίκηση. Οι Φαναριώτες, όπως και οι ιεράρχες, ήταν απόλυτα εξαρτημένοι από τις διαθέσεις του κάθε Σουλτάνου. 
4. Η θέση και ο ρόλος των κοινοτικών αρχόντων την περίοδο της Τουρκοκατίας
Εκτός από τις δύο προηγούμενες ομάδες, μεγάλη εξουσία είχαν οι κοινοτικοί άρχοντες της εποχής, γνωστοί ως επίτροποι, δημογέροντες, προεστοί και κοτζαμπάσηδες. Οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να σεβαστούν την τοπική ηγεσία κάθε χωριού, επειδή οι ίδιοι δεν είχαν κατάλληλα οργανωμένο διοικητικό μηχανισμό για να υπολογίζουν τον φόρο που αναλογούσε σε κάθε κάτοικο. Με το πέρασμα του χρόνου, αρκετοί κοινοτικοί άρχοντες απέκτησαν μεγάλη περιουσία και πολιτική δύναμη.

Κοτζαμπάσης της Λιβαδειάς

Προεστός Αιγαιοπελαγίτης, Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη

Οι δημογέροντες
«Αλλά σε κάθε πόλη και χωριό, εκτός από την εξουσία του Αρχιερέα, υπήρχε και άλλη, καθαρά κοσμική, εκείνη των αποκαλούμενων Προεστών ή Δημογερόντων και στα τουρκικά Κοτσαμπάσηδων. Αυτοί σε άλλα μέρη προέρχονταν από τις ισχυρές οικογένειες, ενώ σε άλλα εκλέγονταν από τη συνέλευση των Χριστιανών. Συγκέντρωναν τους φόρους από τους ομόθρησκούς τους και τους παρέδιδαν στην εξουσία, είχαν μεγάλη δύναμη και λογοδοτούσαν στους Τούρκους. Οι Δημογέροντες κρατούσαν και ξεχωριστό ταμείο, το οποίο όμως ήταν συνήθως καταχρεωμένο».

Κ.Μ. Κούμα, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων, τόμ. 12, Βιέννη 1832, σσ. 537-539.
(Απόδοση στα νέα ελληνικά)

Ερωτήματα

• Ποια ήταν η θέση και ο ρόλος του Οικουμενικού Πατριαρχείου κατά την Τουρκοκρατία; 
• Ποια ήταν η στάση των ορθόδοξων κληρικών απέναντι στην οθωμανική διοίκηση και κυριαρχία;
• Ποια ήταν η θέση και ο ρόλος των Φαναριωτών την περίοδο της Τουρκοκρατίας;
• Με βάση την Πηγή 2 του βιβλίου σας, πώς εκλέγονταν οι δημογέροντες και ποιες αρμοδιότητες είχαν; Με ποιες ονομασίες έμειναν γνωστοί στην Ιστορία;